Het lijkt wel alsof we ons leven en de wereld om ons heen meer en meer naar onze hand willen zetten terwijl ons vloertje, het fundament van ons leven, dan is gebouwd op zand en niet op rotsgrond. We anticiperen op wat er mogelijk mis kan gaan of handelen juist reactief om onze zaken zo goed mogelijk te beheren en beheersen. Het maakt onvrij, wantrouwig en angstiger dan dat we zouden willen zijn. Alsof we leven vanuit een verdedigende houding, defensief. En ik kan nu wel een grote mond hebben en de wereld van achter mijn laptop observeren maar de angst dat mijn kinderen de boot zullen missen kan mij aanvliegen. Of dat een van de mijnen (of ikzelf) alleen overblijft in een chaotische wereld en vergeten wordt.
Ik ben mij momenteel aan het verdiepen in het oorlogsverleden van mijn grootouders. Mijn grootmoeder was geïnterneerd in het Jappenkamp en mijn grootvader tewerkgesteld aan de Burma spoorlijn. Ik vraag mij af, als ik het bijbeltje van mijn grootmoeder uit het Jappenkamp op mijn bureau zie liggen: zou ik, als het erop aankomt, de proef doorstaan? En u begrijpt, dan slaat mij de twijfel om het hart en geef ik mijzelf geen geweldige papieren.
Als riet geknakt, maar niet gebroken
Maar juist de verhalen van de vrouwen in het kamp ontroeren en inspireren mij, maken mij sterker. En nu wil ik kampverhalen als deze bepaald niet romantiseren- want er waren er genoeg die het niet redden, die stierven of bezweken, mensen die boven hun krachten beproefd werden of getraumatiseerd raakten. Maar toch lees ik door de verhalen heen hoe de vrouwen individueel en gezamenlijk steeds een niveau vonden waarop ze de strijd wel konden aangaan, hoe ze hun vrijheid bevochten. Te midden van dood en gevangenschap hielden ze vast aan het leven. Ze verstonden de kunst om in onmenselijke omstandigheden mens te blijven.
Het bijbeltje heeft een raffia kaft; raffia heeft een rietachtige structuur. Als ik naar de kaft kijk dan krijg ik het bijbelse beeld voor ogen van het geknakte riet dat niet afgebroken wordt. De vrouwen waren net als riet in een storm; ze bogen mee en als de storm weer even voorbij was stonden ze weer recht op. Ze waren gevangen, vel over been en leefden in benauwde en onmenselijke omstandigheden. Ze werden beschimpt en getreiterd. Maar ze lieten zich niet tot op het bot afbreken. Ze bleven op beide benen staan. Riet laat zich niet gemakkelijk afbreken. Een rietstengel staat bovendien niet alleen.
Alleen haar kind en medemenselijkheid waren over
Mijn grootmoeder schreef na de oorlog een brief aan haar familie. Waarin ze informeerde wie er nog in leven was. De vader van mijn grootmoeder was gestorven in de oorlog. Haar broer bleek NSB’er. Over hem schreef ze naar huis: ‘hoe is het met Henk? Want ook hij heeft, net als ik, alles verloren.’ ‘Ik heb helemaal NIETS meer’, schreef ze aan haar familie. ‘Maar ik ben fit en ik kan werken’. Ze had zelf altijd gedroomd van een groot gezin. En nu kwam ze uit het kamp met een baby en zonder echtgenoot, die was aan de Burma spoorlijn overleden. Haar plan was om een weeshuis op te zetten. Zo was haar kind niet alleen en zo kon zij verweesde kinderen een thuis geven. Haar ‘ik’ werd ons. Haar besef van een mogelijke rol en bijdrage aan de wereld gaf haar nog iets in handen. Het enige wat ze nog had was haar kind en haar besef van medemenselijkheid. En in die basis, haar zijnsfundament vond zij opdracht en nieuw vertrouwen. Zelf-vertrouwen.
En als ik dit lees dan besef ik dat het innerlijke huis van mijn grootmoeder was gebouwd op rotsgrond. En dan voel ik mij gesterkt en getroost. Ik kan mijn handen telkens weer openen en loslaten wat ik niet in de hand heb en vertrouwen dat we, als het erop aankomt, altijd nog iets in handen hebben: onze innerlijke vrijheid en onze medemenselijkheid.
Dit is de eerste bijdrage in een serie over ‘Houvast’, het jaarthema 2017-2018 van de Remonstranten.
Claartje Kruijff is een van de drie genomineerden voor de titel ‘theoloog des vaderlands 2017’. Tijdens de Nacht van de Theologie 2017 op 23 september in Hilversum wordt de winnaar van deze verkiezing bekend gemaakt. Stem nu.
gepubliceerd op 4 september 2017